De Unie van Utrecht is een op 23 januari 1579 getekende overeenkomst tussen een aantal Nederlandse gewesten. waarin stond dat ze zich gezamenlijk zouden inzetten om de Spanjaarden het land uit te jagen en waarin ook een aantal staatkundige zaken werden geregeld bijvoorbeeld defensie, belastingen en godsdienst, het was dus een soort van eerste grondwet. De oorspronkelijke gewesten die meededen aan de Unie van Utrecht waren Gelre  Zutphen, Holland, Zeeland, Utrecht en de Groningse Ommelanden. Later sloten ook Gent, Nijmegen, Arnhem, Friesland, Venlo,Amersfoort, Ieper, Antwerpen, Breda, Brugge en het Brugse Vrije, Lier en Drenthe zich aan. De Brabantsesteden 's-Hertogenbosch en Leuven sloten zich niet aan bij de Unie van Utrecht, omdat ze in Spaanse handen waren. 's-Hertogenbosch had zich in eerst ook bij beide unies aangesloten, maar door het Schermersoproer werd de stad alleen nog onderdeel van de Unie van Atrecht. Ondertekening van de overeenkomst vond plaats in de kapittelzaal van de Dom van Utrecht. Deze zaal fungeert nu als aula van de Universiteit Utrecht.

Dit waren de afspraken op een rijtje van de Unie van Utrecht •betaling van helft van verdedigingskosten door speciale belasting; •een gemeenschappelijk leger; •extern optreden als één gewest; intern behoud van eigen naar privileges; •verplicht herbergen van garnizoenen; •wederzijdse hulp in tijden van oorlog; •persoonlijke vrijheid van godsdienst in Holland en Zeeland; in andere steden en gewesten vrijheid om eigen beleid op het gebied van godsdienst te voeren. Het laatste punt was het belangrijkste punt. De Unie van Utrecht betekende een scheuring tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden.

Eind juli 1581 verklaarden een paar gewesten zich in de Acte van Verlatinghe formeel onafhankelijk. Buitenlandse landvoogden zoals de Franse hertog van Anjou en de Engelse graaf van Leicester faalden het gebied goed te besturen. In 1588 besloten de Staten-Generaal het land alleen te besturen. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was een feit. De Unie van Utrecht legde een bodem voor de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Het grondgebied van deze Republiek besloeg (ongeveer) het huidige Nederland.